Joodse Arnhemmers

Volgend jaar (2004) zal weer uitgebreid worden stil gestaan bij de Slag om Arnhem, die in 1944 - dus dan zestig jaar geleden - gevoerd werd. Engelse en Poolse soldaten kwamen op 17 september letterlijk uit de lucht vallen. De luchtlandingen waren een poging om snel een einde maken aan de Tweede Wereld Oorlog.

Het resultaat van de actie was hopeloos. De Geallieerden stuitten bij hun pogingen om de Rijnbrug in bezit te krijgen op onverwachte sterke Duitse tegenstand. De Arnhemse binnenstad werd compleet verwoest. De 90.000 inwoners moesten hun stad voor bijna een jaar verlaten.

De "Slag om Arnhem" bepaalt hier in de stad de collectieve herinnering aan de oorlog. Maar andere zaken bleven uit beeld. Zoals het lot van de joodse inwoners van de stad. Van de circa 2250 joden die in 1941 voor kortere of langere tijd in Arnhem verbleven, kwamen er 1300 in de loop van de oorlog om. Zij waren betrokken bij wat onze wijkgenote Margo Klijn "De Stille Slag" noemt. Zij stelde de afgelopen vijf jaar een onderzoek in naar het lotgevallen van de joodse Arnhemmers in de periode 1933-1945.

Het jaar 1933 is geen toevallig beginpunt. De Nazi's hadden hun greep naar de macht voltooid. Vanaf dat moment worden de Duitse joden onderworpen aan systematische beknotting van hun rechten. In later stadium werd besloten tot hun letterlijke vernietiging. Al gauw trokken er joden uit Duitsland weg. Velen verkozen op hun vlucht de spoorverbinding via Arnhem.

Margo Klijn heeft over die verschrikkingen met betrekking tot de Arnhemse joden recent een boek gepubliceerd. Een indrukwekkend boek, waarin feiten het decor vormen van wat mensen overkomen is. En niet omgekeerd. De schrijfster geeft een heel helder beeld van de toedracht van de gebeurtenissen. Maar de stem van getuigen klinkt toch het sterkst door.

Die getuigenissen zijn deels papieren bronnen. Daarvoor werd een heel gedegen archiefonderzoek gedaan. Maar dan komen ook foto's uit de beschreven periode boven water. Getuigen krijgen - ook als zij er niet meer zijn - een gezicht. En tenslotte voerde Margo Klijn vele gesprekken met mensen die er nog wel waren. Arnhemse joden, die net als al die evacué's teruggekomen waren. Sommigen uit de onderduik. Anderen ook uit de concentratiekampen. Bij hun terugkeer moesten zij ervaren dat eigenlijk iedereen in de stad een verhaal had.

In die zin doet het boek van Margo Klijn - zij gaf er die schitterende titel "De Stille Slag" aan - die teruggekeerde joodse mensen recht. Ze hebben - vaak op de valreep: menigeen stierf voordat het boek verscheen - toch nog een keer volle aandacht voor hun verhaal gekregen. Dat maakt - in combinatie met het uitspreken van gevoelens en gedachten - het boek van Margo Klijn tot een "mooi" boek. Hoe navrant dat misschien ook klinkt. Maar het is niet anders. Behalve dat het een goed boek is, is "De Stille Slag" ook een mooi boek.

Het werk geeft zeker aanleiding om er ook in "Craneveer" nog eens op terug te komen. Ook een aantal joodse mensen vestigde zich in de zojuist (periode 1933-1940) gebouwde wijk. Maar de kern van de Arnhemse joodse geschiedenis wordt vooral in de binnenstad geschreven.

Tenslotte de schrijfster zelf nog even aan het woord. "Ik heb een waardenvrij onderzoek willen instellen naar wat er gebeurd is," zegt Margo Klijn. "Dat vereist een heel nuchtere aanpak. Dat uitgangspunt ben ik trouw kunnen blijven. Maar op sommige momenten, als dingen elkaar raken, kon ik ook heel boos worden."

"De Stille Slag" is in de Arnhemse boekhandels te koop. De prijs is €26.